↑ Ở thời gian này, Tukhachevsky đã nói với bạn bè rằng "Nếu không trở thành tướng trước 30 tuổi, tôi sẽ tự tử"[6].
↑ Việc ông gặp Charles de Gaulle có thật hay không vẫn còn tranh luận, bởi vì trong khi thư từ của Tukhachevsky gửi về nhà không còn, thì thư của De Gaulle chỉ viết vắn tắt, chưa đủ kết luận[7].
↑ Không rõ là kết quả của lần vượt ngục thứ 6 hay là được thả ra, vấn đề này vẫn còn tranh luận giữa các nhà nghiên cứu lịch sử quân sự[9][10], mặc dù theo Solokov thì đây là lần vượt ngục thứ 5, và ông phải trốn sang Paris, nhờ tuỳ viên quân sự ở Đại sứ quán sắp xếp đến London, sau đó theo đường các nước Bắc Âu về lại Nga[11].
↑ Cuộc tranh luận giữa Tukhachevsky và Svechin là một trong những cuộc tranh luận dài hơi nhất, nóng nhất trong thời kỳ từ 1926 đến năm 1931, giữa 2 quan điểm về hình thái của chiến tranh tương lai: trong khi Tukhachevsky cho rằng chiến tranh tương lai là vận động chiến chủ đạo, thì Svechin cho rằng chiến tranh tương lai là chiến tranh tiêu hao, do đó chủ yếu là giành vị trí. Bởi lẽ luận điểm của Svechin có khả năng làm tổn hại chủ trương cơ giới hoá Hồng quân, nên Tukhachevsky tấn công Svechin bằng mọi lý lẽ, thậm chí quy chụp cho ông là thiếu tinh thần tấn công cách mạng.
↑ Từ năm 1925, sau khi Frunze mất thì đổi tên là Học viện Frunze.
↑ Ông thường nhắc đến Frunze như là người bạn tốt nhất. Trước đó, ông được Frunze đưa về làm phó cho mình ở Bộ Tổng Tham mưu.
↑ Trosky là người chủ trương duy trì Hồng quân như một lực lượng bán chính quy, còn Frunze lại đề xuất mô hình 2 thứ quân, gồm quân chính quy lẫn dân quân. Đến năm 1924, khi Trosky mất ủng hộ trong Đảng thì quan điểm của Frunze thắng thế. Lúc Tukhachevsky tiếp nhận nhiệm vụ sau cái chết của Frunze, thì Tukhachevsky phải đấu tranh cho mô hình một thứ quân. Mô hình này dần được Stalin ủng hộ khi cách mạng vô sản ở các nước tư bản không diễn ra như mong đợi dẫn đến chủ trương Xã hội chủ nghĩa ở một nước và cần một quân đội chính quy mạnh để bảo vệ xã hội đó[26]
↑ Theo Isersson, thì "trong nhiều năm, các giảng viên buộc phải nhồi nhét vào đầu học viên về tầm quan trọng của hướng L'vov, và họ phải vất vả đối phó với các câu hỏi hóc búa của học viên. Vài giảng viên phải làm trái lương tâm để hợp lý hoá quan điểm chính thống"[30].
↑ Sự việc diễn ra nghiêm trọng đến mức Voroshilov phải tổ chức một buổi hội thảo ở Học viện vào năm 1932, trong đó các diễn giả được sắp xếp trước để đứng lên chỉ ra "lỗi" của Tukhachevsky[30]. Đây có thể là tín hiệu cho thấy số phận của Tukhachevsky được coi như đã được quyết định vào khoảng thời gian này[31].
↑ Zhukov từng chứng kiến trong một buổi họp, Tukhachevsky bằng giọng nhẹ nhàng bình thường phủ quyết một góp ý của Voroshilov vì vô giá trị[32]
↑ Phần tường thuật ở trên là của A.G. Barmine, tham tán quân vụ của Lãnh sự quan Liên Xô tại Hy Lạp, đã trốn sang Pháp vài ngày sau khi vụ án của Tukhachevsky và 6 lãnh đạo Hồng quân khác.
↑ Tukhachevsky có 3 vợ. Người vợ đầu của ông là Marucia Ignat’eva - người yêu từ thời trung học mà ông cưới năm 1918. Sau một lần thăm ông ở tiền tuyến về, Marucia bị bắt giữ vì tội tàng trữ quân lương và sau đó tự tử để tránh liên lụy cho chồng[36]. Cả hai cuộc hôn nhân sau đều không hạnh phúc, phần vì ông ưu tiên thời gian cho sự nghiệp, phần vì ông có nhiều phụ nữ mến mộ.
↑ Cả Yegorov và Blyukher là 2 Nguyên soái tham gia xét xử Tukhachevsky đều bị bắt và bắn. Riêng Budyonny sống sót, nhưng không bảo vệ được vợ mình.
↑ Bản "Nhớ lại và suy nghĩ" xuất bản lần đầu năm 1974 bị cắt 8 trang viết về cuộc thanh trừng.
Nguồn dẫn
1 2 McPadden 2006, lời mở đầu của Đại tướng Sullivan G.R., cựu Tổng Tham mưu trưởng Lục quân Hoa Kỳ.
